Đặc Sắc Kiến Trúc Đền Tháp Chăm Pa

Tạ Quốc Khánh (LVO)

Nếu bạn đã từng khám phá dải đất miền Trung Việt Nam, chắc hẳn bạn không thể quên hình ảnh những ngôi tháp Chăm Pa cổ kính, rải rác như những biểu tượng văn hóa trong không gian thiên nhiên. Có tháp đứng lẻ loi trên đồi, có tháp nằm bên đường quốc lộ, và có tháp ẩn mình trong thung lũng xanh mát. Mỗi ngôi tháp không chỉ là một công trình kiến trúc, mà còn là một phần của tổng thể phức hợp phản ánh vũ trụ quan của Ấn Độ giáo.

Theo triết lý cổ xưa, thế giới được mô tả bằng hình vuông, được bao bọc bởi núi và đại dương, với một trục chính xuyên qua bầu không khí cao và kết nối tới mặt trời. Điều này được thể hiện rõ ràng trong kiến trúc Ấn Độ giáo qua các không gian vuông vắn, tường bao quanh và xếp đặt các công trình trên một đường trục, thường mở ra phía Đông – nơi của thần thánh và sự sống. Sự sắp xếp này có thể chia làm hai dạng bố cục chủ yếu:

1. Loại Bố Cục Bộ Ba Song Hành (Kiến Trúc Có 3 Kalan)

Nổi bật trong loại này là những quần thể tháp Chiên Đàn, Khương Mỹ (Quảng Nam), Dương Long, Hưng Thạnh (Bình Định) và Hòa Lai (Ninh Thuận). Những công trình này có ba ngôi đền-tháp đứng song song theo trục Bắc – Nam và đều hướng về phía Đông. Mỗi tháp được gọi tên dựa trên vị trí của nó: Kalan Nam, Kalan giữa, và Kalan Bắc tương ứng với ba vị thần: Brahma, Siva, và Visnu. Điều này chỉ ra rằng, trong những năm đầu tiếp xúc với Ấn Độ giáo, người Chăm đã tôn sùng cả ba vị thần quan trọng này. Tuy nhiên, theo thời gian, Siva đã trở thành vị thần chính, và tháp thờ Siva thường có kích thước lớn hơn hẳn.

2. Loại Bố Cục Có Một Tháp Trung Tâm (1 Kalan)

Đặc trưng cho loại bố cục này là các nhóm đền tháp trong khu thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam), Poklong Garai (Ninh Thuận), và Po Nagar (Khánh Hòa). Tháp trung tâm không chỉ là nơi thờ thần Siva mà còn thể hiện sự lựa chọn tôn giáo của người Chăm theo Siva giáo. Tháp bà Po Nagar, thờ bà mẹ xứ sở, là nơi thể hiện sự giao thoa giữa tín ngưỡng bản địa và Ấn Độ giáo. Ngược lại, tháp Yang Prong lại thờ Siva dưới dạng Mukhalinga, cho thấy sự tương tác với các bộ lạc trên cao nguyên.

3. Đặc Điểm Kiến Trúc

Phần lớn các đền tháp Chăm tại Việt Nam mang phong cách Nam Ấn. Kiến trúc chủ thể (Kalan) luôn nằm ở trung tâm, với cửa mở về hướng Đông. Phần kiến trúc phụ có tháp phụ thờ thần thứ yếu, nhà khách thập phương (Mandapa), và tháp hỏa (Kosagrha). Tuy vậy, nhiều kiến trúc phụ ngày nay đã bị hư hại hoặc biến mất.

Kalan

Kalan có mặt bằng hình vuông với bốn cửa, nhưng chỉ một cửa chính mở ra phía Đông. Kalan bao gồm ba phần chính: phần đế (Jagati), thân (Bhuwarloke), và mái (Swarloka). Đài thờ đá nằm ở trung tâm với những tượng thờ, thường là Linga – Yoni, thể hiện sự kết nối của con người với thần linh.

Gopura – Tháp Cổng

Gopura nằm trên thân tường bao và hướng về Kalan. Đây là cổng dẫn vào không gian thiêng liêng, với một nội thất nhỏ.

Kosagrha – Tháp Hỏa

Kosagrha, nằm ở góc Đông Nam, là nơi thờ thần hỏa với hai tầng mái cong hình thuyền, nổi bật trong kiến trúc tổng thể. Nó thường được trang trí với các hình chạm khắc đặc sắc.

Mandapa – Nhà Khách Thập Phương

Mandapa giúp mọi người chuẩn bị cho nghi thức cúng lễ, có nội thất rộng rãi với nhiều cửa sổ, biểu trưng cho sự sẵn sàng của tín đồ trước khi vào thờ cúng.

Kết Luận

Kiến trúc đền tháp Chăm Pa không chỉ là những công trình đơn giản mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa, tư tưởng và nghệ thuật sâu sắc. Sự kết hợp của Ấn Độ giáo và tín ngưỡng bản địa tạo nên một không gian độc đáo, phản ánh triết lý sống của người Chăm xưa.

Để tìm hiểu thêm về văn hóa và kiến trúc Chăm Pa, bạn có thể tham khảo thêm thông tin trên Wikipedia hoặc các tài liệu từ Viện Khảo Cổ Học Việt Nam.

Nguồn Bài Viết ĐẶC SẮC KIẾN TRÚC ĐỀN THÁP CHĂM PA